عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی | علائم،علل، راه های تشخیص و درمان

عقب ماندگی ذهنی

عقب ماندگی ذهنی (Mental Retardation) یا کم توانی ذهنی (Intellectual disability‎) در افرادی با سن زیر هجده سال آغاز می‌شود. این دسته از افراد قادر به انجام کارهایی که هم سن و سال‌های‌شان می‌توانند به راحتی انجام دهند نیستند. امروزه دیگر اصطلاح «کم توانی ذهنی» جایگزین عبارت «عقب مانده ذهنی» شده است.

در این مقاله قصد داریم نگاهی دقیق به این اختلال داشته باشیم و از جنبه‌های مختلف به بررسی آن بپردازیم. بررسی علائم و راه‌های درمان کم‌توانی ذهنی دیگر مبحثی‌ست که به آن خواهیم پرداخت. هم‌چنین مروری بر پیشگیری از این اختلال و نکات ضروری آن دیگر بخش مهم این مقاله است.

خصوصیات اصلی مبتلایان به کم توانی ذهنی

غالباً به کسانی که دارای دو خصوصیت اصلی زیر هستند کم توان ذهنی گفته می‌شود.

• عملکرد ذهنی یا هوش این افراد از میزان هوش یا عملکرد ذهنی میانگین افراد جامعه پایین‌تر است.
• این افراد مهارت‌های لازم برای انجام کارهای روزانه را ندارند یا به اصطلاح در رفتارهای سازشی کمبود داشته یا مشکل دارند.

در ادامه این مورد را به صورت گسترده‌تری بررسی می‌کنیم.

تعریف هوش

هوش به توانایی‌های ذهنی در افراد گفته می‌شود که شامل حل مسئله، برنامه‌ریزی، قضاوت کردن، استدلال و مواردی از این دست گفته می‌شود. برای نمونه اگر شخصی از میزان هوش کمتری برخوردار باشد میزان یادگیری او، قدرت برنامه‌ریزی، توانایی حل مسئله و … در او کمتر از افراد هم‌سنش خواهد بود. او برای درک این موارد و یادگیری مسائل به زمان بیشتری نیاز دارد و مسائل برای او دشوارترند.

رفتارهای سازشی (انطباقی)

وقتی از خواب بیدار می‌شوید چه کار می‌کنید؟ مسلماً به کارهای روزانه‌ی خود رسیدگی می‌کنید: لباس می‌پوشید، صبحانه را آماده می‌کنید، سرکار می‌روید، اتاق خود را مرتب می‌کنید و … . به این مهارت‌ها که لازمه انجام فعالیت‌های روزانه هستند رفتارهای انطباقی گفته می‌شود. به این معنا که فرد با پیرامون خود سازگار شده و رفتارهایی را متناسب با آن فرا گرفته و عملی می‌سازد.

فردی که دچار اختلال کم توانی ذهنی است توانایی کافی برای انجام کارهای گفته شده را ندارد. در برخی موارد فرد ممکن است حتی اموری مانند پرخاشگری یا خودآزاری را از خود نشان دهد؛ یا کارهایی را انجام دهد که موجب آزار دیگران شود.

پس با توجه به توضیحات گفته شده کسی که دچار عقب ماندگی ذهنی است دارای خصوصیات زیر است.

• این فرد دارای ضریب هوشی(آی‌کیو) پایین، معمولا زیر هفتاد است.
• سازگار شدن با محیط زندگی و محیط پیرامون برای او کار سختی‌ست.
• امور زندگی را کامل درک نمی‌کند.
• همانند هم‌سن و سالانش توانایی کافی و قابل قبول برای یادگیری ندارد.
• برای یادگیری مسائل نیاز به پشتیبانی و تکرار بیشتری دارد.

عقب ماندگی ذهنی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

برای تشخیص عقب ماندگی ذهنی سه خصیصه باید در فرد وجود داشته باشد تا بتوان با قطعیت گفت که او دچار کم توانی ذهنی است.

• مشخصه‌ی شماره یک: همه ما یک بار در زندگی تست IQ را انجام داده‌ایم. این تست مشخص می‌کند که بهره‌ی هوشی هر شخصی به چه میزان است. میانگین این ضریب در جهان برابر ۱۰۰ است. عموم افراد جامعه بهره هوشی بین ۸۵ تا ۱۱۵ دارند. کسانی که بهره هوشی بالاتری از این میزان دارند افرادی باهوش‌تر از حالت عادی هستند. در این بین کسانی که به عقب ماندگی ذهنی دچارند بهره‌ای میان ۷۰ تا ۷۵ یا پایین‌تر دارند. بنابراین اگر شخصی در این آزمون نمره‌ای کم‌تر از این میزان داشته باشد به کم توانی ذهنی دچار است.
• مشخصه‌ی شماره دو: همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم فرد کم توان ذهنی نسبت به افراد عادی رفتارهای انطباقی کمتری از خود نشان می‌دهد. اگر کسی دست‌کم در دو مورد از حیطه این رفتارها محدودیت داشته باشد کم توان ذهنی محسوب می‌شود. حیطه رفتارهای سازشی شامل توانایی برقراری ارتباط با دیگران، توانایی مراقبت از خود، دارا بودن مهارت‌های تحصیلی، انجام تفریحات و مواردی از این دست است.
• مشخصه‌ی شماره سه: نشانه‌های کم توانی ذهنی پیش از سن هجده سالگی در شخص دیده می‌شود. بنابراین اگر برای شخصی پس از این سن اتفاقی بیفتد که کارکرد ذهنی‌اش را دچار اختلال کند آن شخص به عقب ماندگی ذهنی دچار نشده است.

البته تشخیص مواردی که در بالا گفته شد بر عهده روان‌پزشک است. روان‌پزشک با انجام تست‌های گوناگون، بررسی رفتارهای فرد و صحبت با اطرافیان کودک به اختلال او پی می‌برد.

انواع عقب ماندگی ذهنی

کم توانی ذهنی دارای انواع و سطوح مختلفی است و طبقه بندی عقب ماندگی ذهنی در dsm 5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانپزشکی) به چهار سطح خفیف، متوسط، شدید و عمیق تقسیم‌بندی شده است. در زیر انواع آن را بررسی می‌کنیم.

کم توانی ذهنی خفیف

این دسته از افراد رشد ذهنی کندتری را نسبت به هم‌سن و سالان خود تجربه می‌کنند. هم‌چنین در یادگیری مهارت‌های زندگی و اجتماعی روند کندتری را طی می‌کنند. به دلیل خفیف بودن این اختلال در این افراد می‌توان گفت که می‌توانند با گرفتن کمترین کمک از اطرافیان خود و یادگیری آرام‌آرام مهارت‌های لازم، کارهای خود را خودشان انجام دهند.

کم توانی ذهنی متوسط

از نام این نوع پیداست که نسبت به دسته قبلی شدیدتر و نسبت به دسته بعدی خفیف‌تر است. افراد مبتلا به کم توانی ذهنی نوع متوسط نسبت به نوع خفیف به پشتیبانی بیشتری نیاز دارند. اما این موضوع به این معنا نیست که نمی‌توانند از پس کارهای خود بربیایند. برعکس، این دسته نیز با یادگیری آرام‌آرام قادر خواهند بود زندگی نسبتاً مستقلی را تجربه کنند.

کم توانی ذهنی شدید

این دسته از افراد فرآیند رشد بسیار آرام‌تری دارند و از مهارت ارتباطی قوی‌ای برخوردار نیستند و به طور کامل حرف نمی‌زنند. حتی ممکن است متوجه کلام دیگران نشوند. این افراد نیز با ممارست قادر خواهند بود زندگی شخصی خود را داشته باشند اما برای حضور در اجتماع و بین افراد دیگر باید تحت کنترل باشند.

کم توانی عمیق

بیشتر کسانی که کم توانی ذهنی‌شان در سطح عمیق است به سندروم‌های مادرزاد دچار هستند. این افراد به صورت مستقل قادر به زندگی نیستند و وابستگی شدیدی به نظارت اطرافیان خود دارند. معمولا این دسته دارای مشکلات جسمی بوده و در برقراری ارتباط با دیگران ناتوانند.

مشاوره آنلاین درمان کم توانی و عقب ماندگی ذهنی

دلایل عقب ماندگی ذهنی چیست؟

همان‌طور که متوجه شدیم کم توانی ذهنی یعنی اختلال در کارکرد ذهن است. بنابراین هر اتفاقی که منجر به آسیب ناحیه‌ی سر یا مغز شود ممکن است به عقب ماندگی ذهنی منجر گردد. از عوامل شایعی که باعث بروز این اختلال می‌شود موارد زیر شناخته شده‌اند که به دو دسته‌ی پیش از تولد و پس از تولد تقسیم می‌شوند.

عوامل پیش از تولد

ژنتیک:

عقب ماندگی ذهنی ژنتیکی در خانواده‌ای رخ می‌دهد که سابقه‌ی اختلال ژنتیکی در آن‌ها وجود داشته باشد. به همین دلیل انجام تست ژنتیک پیش از بارداری اهمیت فراوانی دارد. گرچه برای تشخیص این اختلال در حین دوران بارداری نیز آزمایش‌هایی وجود دارد اما در این مرحله دیگری کاری برای درمان و تصحیح ساخته نیست.

مسائل مربوط به دوران بارداری:

گفتیم که این مشکل یک اختلال ذهنی است بنابراین هر چیزی که در کارکرد مغز اختلال ایجاد کند می‌تواند به کم توانی ذهنی منجر شود. دوران نُه ماهه‌ی حاملگی در صورت کم‌توجهی مادر و اطرافیان می‌تواند زمان حساسی برای آسیب‌های گوناگون به جنین باشد. مادر باید از مصرف هرگونه موادی مانند الکل و مواد مخدر پرهیز کند یا از سوءتغذیه و بیماری‌های عفونی دور بماند. تغذیه سالمی داشته باشد و در مقابل بیماری‌ها از خود مراقبت کند تا آسیبی به جنین وارد نشود.

عوامل پس از تولد

حین زایمان:

اگر نوزاد به صورت نارس به دنیا بیاید یا در هنگام به دنیا آمدن برای مدتی هر چند کوتاه با کمبود اکسیژن مواجه شود ممکن است به کم توانی ذهنی دچار شود.

آسیب‌ها، بیماری‌ها و محیط:

علاوه بر موارد بالا، بیماری‌ها و آسیب‌هایی که پس از تولد به کودک وارد می‌آیند یا محیط اجتماعی که فرد در آن رشد می‌کند می‌توانند موجب کم توانی ذهنی شوند. بیماری‌هایی مانند سیاه‌سرفه، سرخک، مننژیت و انواع آسیب‌ها مانند سوءتغذیه، عفونت‌های مغزی، بودن در محیط‌ها و مواد سمی، ضربات شدید به مغز، تب شدید و … ممکن است خطر ابتلا به عقب ماندگی ذهنی را بالا ببرند.

گفتنی‌ست که دلیل بروز این اختلال در بسیاری از افراد ناشناخته می‌ماند و شایع ترین علت عقب ماندگی ذهنی عوامل پیش از تولد کودک هستند که پیشگیری از آن‌ها نقش مهمی را در سلامت مغزی کودک خواهد داشت.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

بهتر است پیش از بارداری به پزشک خانواده مراجعه کنید تا پزشک با انجام تست‌هایی، از حاملگی امن شما برای جنین مطمئن شود و اگر مشکلی بود پیش از بارداری به شما اطلاع دهد.

در صورتی که احساس می‌کنید رشد فرزند شما کند است یا کودک با محیط اطراف خود سازگار نیست و اهمیتی برایش ندارد برای اطمینان به پزشک مراجعه کنید یا از افراد متخصص در این زمینه مشاوره بگیرید.

کسانی که می‌توانند در توان‌بخشی کودک نقش داشته باشند رده‌های شغلی زیر هستند.

• روان‌شناسان
• روان‌پزشکان
• گفتار درمان
• آموزگاران کودکان استثنایی
• پزشک مغز و اعصاب
• متخصص اطفال
• مددکاران اجتماعی
• فیزیوتراپیست
• و …

پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی

بهترین راه برای پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی این است که عوامل موثر پیش از تولد را مهار کنیم. برای نمونه جلوگیری از ازدواج‌های فامیلی، آموزش به خانواده و … . مراقبت از جنین در حین دوران بارداری و پس از تولد و هم‌چنین انجام تست‌های ژنتیک نیز اهمیت فراوانی دارند که نباید نادیده گرفته شوند.

تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی

بعضی از افراد گمان می‌کنند که بیماری اوتیسم همان عقب ماندگی ذهنی‌ست. در حالی که این تصور اشتباه است. بیشتر کودکانی که به اوتیسم مبتلا هستند به کم توانی ذهنی نیز دچارند اما درصد کمتری از آن‌ها هوشی نرمال یا حتی بیشتر از نرمال دارند. برخی از این کودکان دارای استعدادهای خاص و چشم‌گیری هستند. بنابراین نمی‌توان گفت که اوتیسم همان عقب ماندگی ذهنی است.

درمان عقب ماندگی ذهنی

متاسفانه برای بهبود وضعیت کودکانی که به کم توانی ذهنی مبتلا هستند داروی مخصوصی وجود ندارد. ولی برای توان‌بخشی به این افراد خدمات درمانی گوناگونی وجود دارد که به آن‌ها کمک می‌کند تا با محیط اطراف خود سازگارتر شوند. برخی برای درمان عقب ماندگی ذهنی از طریق طب سنتی نیز اقدام می‌کنند.

راه‌هایی وجود دارند که به بهبودی اوضاع کمک کرده و شرایط را برای زندگی بهتر این عزیزان فراهم می‌کنند. این راه‌ها در حالت کلی به سه اساس کلی تقسیم می‌شوند که به شرح زیر است.

• در مرحله اول باید عواملی که باعث تشدید این اختلال می‌شوند را در نظر داشت و روی آن‌ها کار کرد. برای نمونه اگر فرد به نوعی اختلال متابولیک دچار است باید با تنظیم رژیم غذایی شخص، موادی که به بدن او می‌رسند تحت کنترل باشند تا سبب تشدید اختلال در فرد نشوند.
• در مرحله دوم باید در نظر داشت که اگر اختلالات دیگری به همراه اختلال کم توانی ذهنی در فرد رخ می‌دهد کنترل شود. برای نمونه در برخی موارد اختلالات روانی نیز از دیگر مسائل مربوط به افراد کم توان ذهنی است که می‌توان آن را درمان یا مدیریت کرد.
• در مرحله سوم سرعت واکنش والدین به این موضوع است. از این جهت که در صورت اقدام به موقع می‌توان توانمند سازی کودک را زودتر شروع کرد تا کودک از جنبه‌های مختلف زندگی مانند تحصیلات، فراگیری مهارت‌ها و حمایت اجتماعی بی‌نصیب نماند.

کم توانی ذهنی یک اختلال مغزی است که بروز آن به عوامل متعددی وابسته است. تاکنون پزشکان راه درمانی قطعی برای برطرف کردن این اختلال پیدا نکرده‌اند. بهترین کاری که اطرافیان می‌توانند برای چنین افرادی انجام دهند، در وهله اول پیشگیری از این اختلال و در مرحله بعد تشخیص و اقدام سریع است که باعث می‌شود تا کودک سریع‌تر شروع به یادگیری مهارت‌ها کند. بسیار از والدین به دنبال یافتن پاسخ‌هایی قطعی برای سوال‌هایشان در این زمینه هستند. در صورت تمایل برای دریافت اطلاعات به‌روزتر و بیشتر در زمینه اختلال کم توانی ذهنی می‌توانید به انواع مقاله‌های عقب ماندگی ذهنی pdfکه در سایت‌های گوناگون وجود دارند مراجعه کنید.

اما بهترین راه برای دریافت اطلاعات درست و دقیق، استفاده از مشاوره آنلاین روانشناسان متخصص است می توانید از مشاوره آنلاین متخصصان توانبخشی به صورت تلفنی و متنی استفاده کنید.

مشاوره آنلاین توانبخشی